کپی‌رایت در ایران به زبان ساده(۱)
یکی از دلایل اساسی نقض حق مؤلف(کپی‌رایت)، عدم آگاهی عمومی جامعه و از آن مهم‌تر, عدم آگاهی خود هنرمندان از حقوق و قوانین موجود در این زمینه است. با اینکه از سال ۱۳۱۰ به شکل قانون لازم‌الاجرا، آثار هنری و ادبی مورد حمایت قرار گرفته با این وجود بیشتر هنرمندان از وجود قوانین حمایتی مطلع نیستند.(۱) مهمترین قانون در این خصوص قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸ است.(۲) پس ما در ایران قانون لازم را داریم و این قانون قابلیت اجرا دارد. مشکل آنجا ظاهر می‌شود که اگر صاحبان حق از قانون مطلع نباشند و حق و حقوق خود را مطالبه نکنند این قانون به مرحله‌ی اجرا درنخواهد آمد. مضاف بر آن سیستم قضایی مادامی که مطالبه‌ای صورت نگیرد با آن قانون سر و کاری نخواهد داشت و تخصصی هم در این زمینه کسب نخواهد کرد. بنابراین قدم اول آگاهی از حقوق است و بعد مطالبه‌ی آن. باید به یاد داشته باشیم که این وظیفه‌ی هنرمندان است تا حقوق و مسئولیت‌های خود را بدانند و مطالبه کنند. تنها در این صورت است که می توانند از آثار خود حمایت کنند، نقض حقوقشان را پی گیری کنند و شرایط کاری خود را بهبود بخشند.
در مطالب پیش رو که مطابق با قوانین لازم الاجرا آورده شده، سعی شده است تا آن جا‌که ممکن است آن دسته از اصول ابتدایی و کلیاتی در زمینه‌ی حق مؤلف به زبانی ساده و به دور از پیچیدگی‌های حقوقی مطرح شود که به نظر می‌رسد نه تنها هنرمندان برای محافظت از آثارشان بلکه هریک از شهروندان برای اینکه مرتکب نقض این حقوق نشوند لازم است تا از آن آگاه باشند.
*از این به بعد به جای اصطلاح کپی رایت از حق مؤلف و به جای قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸ از عبارت قانون سال ۴۸ استفاده می کنیم.(۳)
مقدمه
حقوق مالکیت ادبی و هنری، مجموعه قوانین و مقرراتی است که از پدیدآورنده‌ی یک اثر حمایت می‌کند تا بتواند از دارایی ادبی و هنری خود با حفظ حقوق مادی و معنوی به صورت انحصاری استفاده کند. وجود یک نظام حمایت‌کننده از آثار فکری پدیدآورندگان، علاوه بر حفظ حقوق، موجب ایجاد زمینه های کسب در آمدهای مالی، رشد اندیشه، ایجاد انگیزه، رقابت و خلق آثار خلاق و اصیل خواهد بود.
با این حال رعايت حقوق مالكيت ادبی و هنری در برخی کشورها از جمله ايران با مشكلات زيادی همراه است كه عدم آگاهي صاحبان اثر به حقوق خود و همچنين عدم پیگری به جهت احقاق حق به علت تفكر نادرست عدم حصول آن، امكان سو استفاده از اين آثار را فراهم می‌آورد. این امر باعث می‌شود عده ای از آثار هنری توليد شده منافعی حاصل کنند كه نه تنها حقی نسبت به آن ندارند بلكه در توليد آن نيز هيچ‌گونه نقشی نداشته و زحمتي نكشيده‌اند. آثار یک هنرمند تمام زندگی او را تشکیل می‌دهد. هنمرندان زمان زیادی از عمر خود و هزینه‌های زیادی را صرف یادگیری می کنند. عمر خود را صرف تجربه اندوزی کی‌کنند. بارها شکست می خورند و روزهای سختی را سپری می‌کنند. برای تجهیزاتی که دارند هزینه‌هایی متحمل می‌شوند تا در نهایت کاری را خلق می‌کنند و در نهایت از طریق ارائه یا فروش و یا راه‌های دیگر از آثار هنریشان کسب درآمد می‌کنند. زمانی‌که مردم آثارشان را کپی می‌کنند، به هنرمندان ضرر های مادی و معنوی سنگینی وارد می‌شود. هر کپی یعنی هنرمند یک کار کمتر می‌فروشد و یا سود کمتری نصیبش می شود و به لحاظ روحی نیز سرخورده می‌شود.
*چون اثر را در اینترنت پیدا کردم پس اجازه داشتم از آن استفاده کنم
*باید خوشحال هم باشد از کارش استفاده کردم برایش تبلیغ شد!
*فقط کمی تغییر در اثرش ایجا د کردم!
*فقط از روی کارش اقتباس کردم!
*فقط اسمش را عنوان نکردم!
*فقط در صفحه مجازی ام از آن استفاده کردم!
احتمالا این جملاتی است که زیاد می شنوید، اما بدانید انجام هر کدام از آن‌ها و بسیاری موارد مشابه دیگر به معنی نقض حق مؤلف است و مرتکب را می‌توان مورد پیگرد قضایی قرار داد مشروط برآن‌که صاحب حق، حقوق خود را بشناسد و آن را مطالبه کند.
اثر هنری و ادبی و یا به عبارتی دارایی ادبی و هنری برای خالق آن بسیار ارزشمند است، زیرا این اثر نتیجه‌ی فکر و خلاقیت برگرفته از شخصیت وی است. هر پدیدآورنده نسبت به اثر خود از حمایت قانونی برخوردار است و هرنوع استفاده از اثر خلق شده منوط به رضایت و کسب اجازه از دارنده‌ی حق و پرداخت مبلغی بر طبق توافق طرفین است.(۵) حق زمانی ایجاد می‌شود که قانون آن را پیشبینی کند، بنابزاین حق مؤلف یک اصطلاح قانونی است که حقوق پدیدآورندگان را نسبت به آثارشان مشخص می‌کند.
*پدیدآورنده: از نظر قانون(۶) به مؤلف و مصنف و هنرمند پدیدآورنده اطلاق می‌شود. در واقع شخصی که اثر را می‌آفریند و حقوق اولیه متعلق به اوست.
*اثر: به آنچه از راه دانش یا هنر و یا ابتکار پدید می‌آید بدون در نظر گرفتن طریقه یا روشی که در بیان ظهور و یا ایجاد آن به کار رفته اثر اطلاق می‌شود.(۷) به زبان ساده‌تر اثر یک دارایی است از نوع ادبی و هنری که مالک آن پدیدآورنده‌ای است که اثر محصول فکر و خلاقیت اوست.
چه آثاری مورد حمایت قرار می گیرد؟
همان‌طور که گفته شد به هر آنچه از راه دانش، هنر و یا ابتکار خلق می‌شود اثر گفته می‌شود. قانون سال ۴۸ آثار را به صورت تمثیلی(۸) در ماده ۲ آورده است:
آثار مورد حمایت این قانون به شرح زیر است:
١-کتاب و رساله و جزوه و نمایشنامه و هر نوشته دیگر علمی و فنی و ادبی و هنری.
٢-شعر و ترانه و سرود و تصنیف که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.
٣-اثر سمعی و بصری به منظور اجرا در صحنه های نمایش یا پرده سینما یا پخش از رادیو یا تلویزیون که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.
٤-اثر موسیقی که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.
٥-نقاشی و تصویر و طرح و نقش و نقشه جغرافیایی ابتکاری و نوشته ها و خط های تزئینی و هر گوهه اثر تزئینی و اثر تجسمی که به هرطریق و روش به صورت ساده یا ترکیبی به وجود آمده باشد.
٦-هر گونه پیکره(مجسمه).
٧-اثر معماری از قبیل طرح و نقشه ساختمان.
٨-اثر عکاسی که با روش ابتکاری و ابداع پدید آمده باشد.
٩-اثر ابتکاری مربوط به هنرهای دستی یا صنعتی و نقشه قالی و گلیم.
١٠-اثر ابتکاری که بر پایه فرهنگ عامه (فولکلور) یا میراث فرهنگی و هنر ملی پدید آمده بادش.
١١-اثر فنی که جنبه ابداع و ابتکار داشته باشد
١٢-هر گونه اثر مبتکرانه دیگر که از ترکیب چند اثر از اثرهای نامبرده در این فصل پدید آمده باشد.
به طور کلی می توان آثار را به چند دسته تقسیم کرد:
۱-ادبی: مانند کتاب، مقاله، شعر، روزنامه، مجله، متن سخنرانی، نمایشنامه و ...
۲-هنری: نقاشی , عکس , مجسمه , آثار معماری و...
۳- موسیقیایی: آهنگسازی و ..
۴-داده های رایانه ایی: نرم افزارها و..
۵-دیداری- شنیداری: فیلم , کارتون و ...
۶-اجرایی: رقص, تاتر و ....
---
پانویس:
۱- مادۀ 245 تا 248 از فصل یازدهم ، مبحث دسیسه و تقلب در کسب‌وتجارت.
۲- اگرچه می توان گفت که قانون مادر قانون سال 48 است اما قوانین دیگری نیز وجود دارند که حق مؤلف را مورد حمایت قرارداده اند. که این حمایت گاه در غالب موادی از یک قانون و یا به صورت یک قانون مستقل است. از جمله: -قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب 6/10/1352 - قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای مصوب14/10/1370 -قانون تجارت الکترونیک مصوب 17/10/1382-قانون نحوه مجازات اشخاص که در امور سمعی و بصری فعالیت غیر مجاز می نمایند مصوب 16/10/1386
۳- در زمینه حمایت از آثار ادبی و هنری دو نظام حقوقی وجود دارد :1-نظام کپی رایت (کشورهای پیرو حقوق کامن لا) 2- نظام حق مؤلف (کشور های پیرو حقوق روم و ژرمن ) ا گرچه این دو نظام حقوقی دارای تفاوت هایی می باشند اما در نهایت هدف هردو حمایت از آثار ادبی و هنری و پدیدآورنده است. کشور پیرو نظام حق مؤلف است.
۴- Author's right
۵- دارنده حق مادی می تواند پدید آورنده , وراث , سفارش دهنده ویا انتقال گیرنده به موجب قرارداد باشد.
۶- ماده یک قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان
۷- ماده یک قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان
۸- منظور از این است که آثار محدود به عناوین این ماده نمی باشد و آثار دیگری را نیز می تواند شامل شود.
*افسانه عابدین، وکیل پایه یک دادگستری